Na današnji dan - 26. april

Na današnji dan - 26. april
rts




121. - Rođen je rimski filozof i car Marko Aurelije Antonije, koji je tokom vladavine od 161. do 180. suzbio germansku invaziju na Rimsko carstvo. Njegove beleške na grčkom jeziku, vođene na ratnim pohodima u Evropi i Aziji, filozofska introspekcija i razmišljanja o etici, objavljena posmrtno u 12 knjiga pod naslovom „Samom sebi”, vekovima su bile jedno od najčitanijih štiva. Jedan je od najznačajnijih predstavnika poznog stoičkog eklekticizma i moralnom samoanalizom je veoma uticao na potomstvo. Upamćen je i po izuzetnoj skromnosti i čestitosti, krajnje neuobičajenim za vladara.

1452. - Rođen je italijanski slikar, vajar, arhitekta, inženjer, pronalazač i mislilac Leonardo da Vinči, jedan od najvećih umova renesanse, koji je spojio srednjovekovno enciklopedijsko znanje sa egzaktnom modernom metodom opažanja. U Francusku je prešao 1516, gde je 1519. umro. Izradio je relativno malo slika, od kojih su najznačajnije „Mona Liza”, „Bogorodica u pećini”, „Sveta Ana”, „Tajna večera”. Uradio je mnoštvo crteža, a mnoge njegove freske su oštećene zato što je eksperimentisao bojama. Nije se interesovao samo za ljudsko telo i prirodu nego i za psihologiju: u „Tajnoj večeri” je metodski prostudirao i nijansirano izrazio karakter svake ličnosti, a u „Mona Lizi” je tražio misteriju unutrašnjeg života. Prvi je uneo atmosferu u slike i pomoću svetlo-tamnog modelisanja [sfumato] dao toplinu kože i mekotu tela. Nijedno njegovo vajarsko delo nije sačuvano, a arhitektonske zamisli su ostale u projektu. Živo su ga privlačile i prirodne nauke - fizika, astronomija, hemija. Radio je i na spravi za letenje. Napisao je „Traktat o slikarstvu”.
1532. - Napredujući ka Beču, turska vojska pod komandom sultana Sulejmana II upala je u Mađarsku.
1573. - Rođena je francuska kraljica italijanskog porekla Marija de Mediči, koja je posle smrti kralja Anrija IV 1610. upravljala zemljom kao regentkinja uz sina Luja XIII. Pokušavala je da suzbije samovolju visokog plemstva, a kad nije uspela da nađe oslonac u parlamentu, raspustila ga je 1614, posle čega se skupština nije sastajala do Francuske revolucije 1789. Tek je kardinal Arman Žan Rišelje, prvi ministar od 1624, suzbio težnje plemstva i ojačao kraljev apsolutizam, ali je onemogućio i njen upliv na državne poslove.
1607. - Kapetan Džon Smit je u Kejp Henri u Virdžiniji doveo prve koloniste, koji će osnovati prvo stalno britansko naselje u Americi.
1711. - Rođen je škotski filozof, ekonomista i istoričar Dejvid Hjum, koji je kritikom verodostojnosti metafizike, odnosno preispitivanjem principa kauzaliteta, uzdigao empirističko filozofsko mišljenje u Engleskoj. Dao je značajan podsticaj kritičkoj filozofiji Imanuela Kanta i uticao na pozitivizam i logičko-empirističku filozofiju. Prethodnik je klasičnih engleskih ekonomista i tvorac kvantitativne teorije novca. Dela: „Rasprava o ljudskoj prirodi”, „Moralni, politički i literarni ogledi”, „Filozofski ogled o ljudskom razumu”, „Političke rasprave”, „Istraživanje principa morala”, „Istorija Engleske”, „Moj život”.
1798. - Rođen je francuski slikar Ežen Delakroa, glavni predstavnik romantizma, izvrstan kolorista, sklon literarnim i egzotičnim sižeima, koji je stvorio dela velikog temperamenta i dramatičnosti. Ilustrovao je „Fausta” Johana Volfganga Getea i napisao „Dnevnik” u kojem je izložio zapažanja o umetnosti. Dela: „Danteova barka”, „Ulazak krstaša u Carigrad”, „Na barikadama 28. jula 1830”, „Pokolj na Hiosu”, „Smrt Sardanapala”.
1812. - Rođen je nemački industrijalac Alfred Krup, nazvan „kralj topova”, pod čijom je upravom metalurški koncern „Krup” 1847. počeo da proizvodi teške topove. Fabrike „Krup” su u oba svetska rata proizvodile teško naoružanje za nemačku vojsku.
1828. - Rusija je objavila rat Otomanskom carstvu, podržavši borbu Grčke za nezavisnost.
1865. - Džon Vilkis But, ubica predsednika SAD Ejbrahama Linkolna [Abraham Lincoln], ubijen je u pucnjavi s federalnim vojnicima, 11 dana posle Linkolnove smrti.
1889. - Rođen je austrijski filozof Ludvig Vitgenštajn, zaslužan što je problematika jezika, značenja i smisla iskaza dobila posebno mesto u filozofiji. Dela: „Filozofska istraživanja”, „Plava i smeđa knjiga”, „Napomene o osnovama matematike”, „Filozofske napomene”.
1894. - Rođen je nemački ratni zločinac Rudolf Hes, zamenik nacističkog vođe Adolfa Hitlera, koji je u maju 1941, navodno na svoju ruku, avionom odleteo u Škotsku u nameri da kod britanske vlade izdejstvuje separatan mir s Nemačkom. Njegov predlog nije prihvaćen i kraj Drugog svetskog rata dočekao je kao zarobljenik u Velikoj Britaniji. Na suđenju u Nirnbergu 1946. osuđen je za ratne zločine na doživotnu robiju. U avgustu 1987. obesio se u ćeliji zatvora „Špandau” pomoću električnog kabla.
1904. - Umro je matematičar Dimitrije Nešić, profesor matematike na Velikoj školi u Beogradu, član Srpske kraljevske akademije i ministar prosvete. Napisao je više udžbenika i uveo metarske mere u Srbiji.
1910. - Rođen je pisac Mehmed-Meša Selimović, član Srpske akademije nauka i umetnosti, jedan od najvećih srpskih književnika 20. veka. Kako je sam otkrio, potomak je srpske porodice Vujović. Završio je Filozofski fakultet u Beogradu i do Drugog svetskog rata bio je profesor u gimnaziji u rodnoj Tuzli. Po izlasku iz ustaškog logora 1943. otišao je u partizane, a posle rata bio je direktor drame Narodnog pozorišta u Sarajevu, umetnički direktor „Bosna-filma” i glavni urednik „Svjetlosti”. Zbog progona kojem su ga podvrgli bosanski političari, prešao je u Beograd i u njemu ostao do smrti 1982. Roman „Derviš i smrt”, jedan od najznačajnijih u srpskoj literaturi, odlikuje se osobenošću tretiranja teme, gustinom opservacije čovekovog života u tragičnim okolnostima, refleksijama o ljudskoj egzistenciji i - kao i druga njegova dela - unutrašnjim čarom pripovedanja. Ostala dela: romani „Tišina”, „Tvrđava”, „Magla i mjesečina”, „Krug” [nedovršen], zbirke pripovedaka „Prva četa”, „Tuđa zemlja”, „Djevojka zlatne kose”, studija „Za i protiv Vuka”, eseji „Pisci, mišljenja, razgovori”, memoarska proza „Sjećanja”, nekoliko filmskih scenarija.
1915. - Italija je tajno potpisala Londonski ugovor s Velikom Britanijom, Rusijom i Francuskom i prešla u Prvom svetskom ratu na stranu sila Antante, koje su joj obećale Tirol, Trst, Goricu, Istru, delove Dalmacije i Albanije i Dodekaneska ostrva u Egejskom moru.
1931. - Umro je srpski glumac i reditelj Milorad Gavrilović, upravnik Narodnog pozorišta u Beogradu, jedan od najdarovitijih i najobrazovanijih glumaca svog vremena. Znatno je uticao na stil igre u smeru prirodnog govora i ponašanja na sceni.
1937. - Nemački avioni, koje je Fransisku Franku poslao Adolf Hitler, u Španskom građanskom ratu su razorili gradić Gerniku u Baskiji i pobili stotine civila. Španski slikar Pablo Pikaso ovekovečio je stradanje Gernike na istoimenoj slici.
1942. - U najvećoj nesreći u istoriji rudarstva, u kineskom rudniku uglja u Benksiju, tada pod okupacijom Japana, poginulo je najmanje 1.540 ljudi.
1954. - U Ženevi je počela konferencija o Indokini, kojom je okončana francuska dominacija u tom delu sveta. SAD nisu prihvatile rezultate skupa pa je u junu 1954. diktator Ngo Din Dijem, uz podršku SAD, postao premijer Južnog Vijetnama.
1962. - Američkom raketom iz Kejp Kanaverala lansiran je prvi britanski satelit ”Arijel I„.
1964. - Tanganjika, Zanzibar i Pemba osnovale su Ujedinjenu Republiku Tanganjike i Zanzibara, koja je 29. oktobra 1964. nazvana Tanzanija.
1966. - U erupciji vulkana Kelud na indonežanskom ostrvu Java poginulo je najmanje 1.000 ljudi.
1984. - Umro je američki džez muzičar afričkog porekla Vilijam „Kaunt” Bejzi, kompozitor i vođa orkestra. Osnovao je 1937. orkestar s vrhunskim muzičarima - uključujući pevačicu Bili Holidej i trubača Baka Klejtona - koji je ubrzo stekao slavu najboljeg sving-orkestra u svetu.
1986. - U sovjetskoj atomskoj elektrani u Černobilju eksplodirao je četvrti reaktor, izazvavši najtežu mirnodopsku nuklearnu katastrofu, posle koje je hiljade ljudi umrlo od posledica zračenja, a radioaktivni oblak je prekrio znatan deo Evrope.
1994. - Prilikom pada tajvanskog putničkog aviona „Erbas A300-600” blizu aerodroma kod japanskog grada Nagoje, poginulo je svih 264 putnika i člana posade.
1994. - U Južnoj Africi su počeli prvi izbori na kojima su učestvovali i crnci i belci.
1999. - U Albaniji se srušio američki helikopter AH-64 tipa „apač”, što je NATO opisao kao nesrećan slučaj tokom „rutinske vojne vežbe”. Slično je objašnjen i pad letelice istog tipa devet dana kasnije, kad su oba pilota poginula, ali to nije razvejalo sumnje da su „kvarovi” zapravo posledica vatre Protivvazdušne odbrane Vojske Jugoslavije.
2002. - U Erfurtu, prestonici nemačke pokrajine Tiringija, bivši učenik je u tamošnjoj gimnaziji ubio 14 profesora, dva đaka i jednog policajca, a potom izvršio samoubistvo.

Prvo spominjanje imena Zagreb

26. travnja - Na današnji dan 1134. ostrogonski nadbiskup izdao je najvažniju zagrebačku povijesnu ispravu ili takozvanu Felicijanovu latinsku ispravu. Riječ je o sudskom sporu između zagrebačkog biskupa Macilina i šomodjskog župana Adalberta, u kojem je zagrebačkoj biskupiji dosuđena nepravedno oduzeta šuma.
Sadržaj te isprave bio bi tek jedan od brojnih zagrebačkih sudskih spisa da nema dva važna podatka, zapravo presudne činjenice za rasvjetljavanje najstarije povijesti Zagreba. Ne postoji nikakav stariji i vjerodostojniji dokument u kojem bi se pripovijedalo o tome kako je kralj Ladislav Arpadović osnovao zagrebačku biskupiju, doveo prvog biskupa, Slovaka imenom Duh, te mu za pomoćnike dodijelio svećenike vične slavenskom jeziku. Drugi je jedinstveni podatak u toj ispravi to što se prvi put u povijesti izrijekom spominje ime ovoga grada: zabrabienzem konstituit episkopatum, u prijevodu: za vladavine najplemenitijeg kralja Ladislava... rečeni je kralj, nadahnut milošću božjom, po savjetu onih i ostalih plemića, utemeljio biskupiju zagrebačku. Pred biskupom Felicijanom svjedočio je nekadašnji kapelan biskupa Duha, Fancica, sada u službi bačke nadbiskupije. Budući da je do otuđivanja sporne šume došlo za vrijeme Fancicina biskupovanja u Zagrebu, on je kao vjerodostojni svjedok najvjerojatnije pomagao nadbiskupu Felicijanu pri sastavljanju uvodnog teksta povelje, gdje se govori o osnivanju zagrebačke biskupije. Začuđuje da Fancica nije naveo točnu godinu utemeljenja biskupije, premda je u tome činu osobno sudjelovao, 40 godina prije toga. Izostavljanje te za Zagreb najvažnije i presudne godine osnutka biskupije može se protumačiti samo na dva načina: ili je taj dokument bio u ono vrijeme dostupan i poznat svakome, te nije bilo potrebno ulaziti u pojedinosti njegova sadržaja - ili, pak, povelja o utemeljenju biskupije nije nikad izdana. Iz povijesti je znano da kralj Ladislav nije uspio dobiti od pape Urbana II. dopuštenje za to, već je to ishodio kod protupape Klementa III., dok je Rim tek 1227. blagoslovio taj čin kao gotovu stvar. Zbog toga i nema krsnog lista Zagreba, povelje o utemeljenju biskupije, jer nije nikada ni postojala.

.